کنترل اجتماعی در آموزه های قرآن کریم - دانلود رایگان
دانلود رایگان جوامع برای تضمین همنوایی اعضای خود با هنجارها و مقابله با کجروی، مجموعه‌اي از منابع مادي و نمادين و قواعد و اصول معين و داراي ضمانت اجرا در اختيار دارند.
دانلود رایگان
| کنترل اجتماعی در آموزه های قرآن کریماين تحقيق در صدد است گزاره هاي اسلامي را در قالب مفاهيم جامعه شناسي عرضه کند و به يک جمع بندي نهايي در قالبِ دیدگاهی منتسب به آموزه های قرآن، در بارة کنترل اجتماعی برسد. سؤال اصلي پژوهش اين است که ديدگاه اجتماعي قابل انتساب به آموزه های قرآن دربارة کنترل کجروی چيست . اين پژوهش با روش کيفي گراندد تئوري(نظرية زمينه اي) با مراجعه به همة آيات قرآن و کدگذاري و تحليل آيات مرتبط، انجام گرفته است. بر اساس اين پژوهش، قرآن کريم، راهبردهاي کنترل کجروي را از مرحلة هنجارگذاری آغاز می کند و سپس نظارتِ صحيح و کامل بر اجراي آن را مد نظر قرار داده است. اين نظارت به دو شکل نظارت مستقیم خداوند با ابزارهای مختلف به عنوان حاکم، بر کنش هاي انسان و لزوم نظارت انسانها بر کنش هاي يکديگر، انجام مي گيرد. ازدیدگاه قرآن کریم، علاوه بر جعل هنجارهای مناسب و قابل دفاع، یکی از شروط اساسی برای کارآمد شدن این نظارت، مقبوليت ناظران و حاکمان و قدرت آنان بر تنبيه کجروان است. با توجه به اينکه یکی از ابزار کنترل کنش هاي کجروانة انسان، تنبیه و مجازات است، قرآن کريم با تعیین مجازات هاي مختلف دنیوی و ماوراي طبيعي براي کجروان، سعي در کنترل کنش هاي کجروانة آنان دارد. سایر راهکارهای ارائه شده از دیدگاه قرآن در این باره، عبارتند از: نظارت خانواده بر کنش های اعضای آن ، انتخاب کارگزاران و مديران کاردان و شايسته ، حمايت اجتماعي و حمايت از قرباني کجروي . همچنين قرآن براي بازگرداندن کجرو از کجروي، استفاده از راهکارهاي جامعه پذيري مجدد ، کنترل ارزشي ، کنترل عاطفي و مجازات اقتصادي را پيشنهاد مي کند. و در نهايت براي کساني که با اين روش ها قابل اصلاح نيستند، مجازات فیزیکی(تنبیه بدنی) را به عنوان آخرين مرحله، به کار می گیرد. استخراج آموزههاي قرآن در اين باره، ميتواند زمینه را برای تدوین نظریة کنترل کجروی از دیدگاه اسلامی فراهم سازد و کمک مؤثري به مسئولان نظام اسلامي براي کنترل کنش هاي کجروانة اعضاي جامعه و نيز مقابله با نابهنجاري های اجتماعی باشد. واژههاي کليدي: کجروي، کنترل اجتماعي، قرآن، نظارت اجتماعي، نظارت خداوند، مجازات، مجازات فیزیکی، قربانی کجروی، نظریة زمینه ای، هنجارگذاری، خانواده، حمایت اجتماعی. فهرست مطالب مقدمه 1 فصل اول 2 کلیات 2 1-1- بیان مساله (مشکل چیست؟) 3 1-2- ضرورت انجام تحقیق 6 1-3- اهداف 6 1-4-پرسش های تحقیق 6 1-5- مفروضات پژوهش 7 1-6 – روش تحقیق 7 1-7- مشکلات پژوهش 8 1-8- پیشینه 9 فصل دوم 13 چارچوب مفهومی 13 2-1- رفتار 15 2-2- نياز 15 2-2-1- انواع نيازهاى انسانى 16 2-2-2- نیازهای معنوی 17 2-2-3- تأثیر نيازها بر انتخاب کجروی 17 2-3- انگيزه 20 2-3-1- نيازها، انگیزه های رفتار 20 2-4- كنش و كنش اجتماعي 21 2-5- تعامل اجتماعی 22 2-6- هنجار 23 2-6-1- نیاز اشخاص به هنجار 24 2-6-2- الزام آوری هنجارها 26 2-7- جامعه پذيرى 28 2-7-1- جامعه پذيرى نارسا 29 2-7-2- جامعه پذيرى هاى متعدد 30 2-8-كجروى 32 2-8-1- كجروى، كنش اجتماعى 32 2-8-2- كجروى، شكستن هنجار 33 2-9- کنترل اجتماعی 34 2-9-1- تأثیر نيازها بر کنترل اجتماعی 34 2-9-2- شيوه ها و ابزار اِعمال كنترل اجتماعى 34 2-9-3- شيوههای اِعمال كنترل اجتماعى 35 2-9-4- انواع کنترل اجتماعی 35 2-9-4-1- كنترل رسمى 35 2-9-4-2- كنترل غير رسمى 36 2-9-4-3- كنترل بيرونى 36 2-9-4-4- كنترل فیزیکی (تنبیه بدنی) 36 2-9-4-5- كنترل اقتصادى 37 2-9-4-6- كنترل درونى 37 2-9-4-7- كنترل ارزشى 38 2-9-4-8- كنترل عاطفى 39 2-9-4-9- كنترل ماوراى طبيعى 40 2-10- تصميم گيري 41 2-11- پيش گيرى 42 2-12- یکپارچه نگری به دیدگاههای تبیین کننده کجروی 42 2-12-1- تبیین کجروی در سطح خرد 43 2-12-2- تبیین کجروی در سطح کلان 44 2-12-2-1- تبیین های ساختی 44 2-12-2-2- تبيينهاى خرده فرهنگى 45 2-12-2-3- تبيينهاى تضاد 46 2-12-3- تبيين کجروی در سطح میانه(تبيينهاى روان شناختى اجتماعى) 47 2-12-4- جمع بندی: 48 فصل سوم 51 روش تحقیق 51 3-1- انطباق مزاياي روش كيفي با اين پژوهش 53 3-2- روش گراندد تئوری(رویش نظریه) 53 3-2-1-گام های تحقیق در روش رویش نظریه 54 3-2-1-1- نمونه گيري نظري 55 3-2-1-2- تکنیک جمع آوري داده ها 56 3-2-1-3- تحلیل داده ها 57 3-2-1-3-1- مقوله بندي و كدگذاري متن (دادهها) 57 3-2-1-3-1-1- كدگذاري باز 57 3-2-1-3-1-2- كدگذاري محوري 58 3-2-1-3-1-3- كدگذاري انتخابي 58 3-2-1-3-1-4 - اعتبار كدگذاريها و مفاهيم و مقولههای استخراج شده 59 3-2-1-3-2- يادداشتها 60 3-2-1-3-2-1- يادداشتهاي كدگذاري 60 3-2-1-3-2-2- يادداشتهاي نظري: 60 3-2-1-3-2-3- يادداشتهاي عملياتي: 60 3-2-1-3-3- نگارش يافتهها و تحليل نهايي: 61 3-4- کاربرد روش رويش نظريه در عمل 61 فصل چهارم 66 یافته های تحقیق 66 4-1- مفاهیم و مصادیق کجروی در قرآن 70 4-2- حکیمانه بودن هنجارها 78 4-2-1- کدگذاری اولیه 78 4-2-2- کد گذاری محوری 82 4-2-2-1- مقترن بودن هنجارها 82 4-2-2-2- انعطاف در هنجار گذاری و اجرای هنجار 84 4-2-2-3- قابل فهم بودن هنجارها 86 4-3- نظارت خداوند بر کنش های انسان 88 4-3-1- کدگذاری اولیه 88 4-3-2- کد گذاری محوری 95 4-3-2-1- اهمیت نظارت خداوند 96 4-3-2-2- در منظر خداوند بودن کنشهای انسان 99 4-3-2-3- آشکار شدن کنشهای انسان در قیامت 100 4-3-2-4- در منظر شاهدان الهی بودن کنش های انسان 100 4-3-2-5- فرایند اثرگذاری نظارت خداوند بر کنترل کجروی 101 4-3-2-5-1- میل به مقبولیت و عملکرد درست 101 4-3-2-6-2- یقین کردن به مجازات 102 4-4- نظارت همگانی بر کنش های اشخاص( امر به معروف و نهی از منکر) 104 4-4-1- کدگذاری اولیه 104 4-4-2- کد گذاری محوری 125 4-4-2-1- نظارت همگانی 127 4-5- مقبولیت حاکمان و ناظران 128 4-5-1- کدگذاری اولیه 128 4-5-2- کد گذاری محوری 140 4-5-2-1 مقبولیت ناظران و حاکمان 141 4-6- تنبیه کجروان 142 4-6-1- کدگذاری اولیه: 142 4-6-2-کد گذاری محوری 151 4-6-2-1- تنبیه کجروان 152 4-7- نشان دادن قدرت ناظران و حاکمان بر مجازات 153 4-7-1-کد گذاری اولیه 153 4-7-1-1- عبرت گرفتن از مجازات اقوام گذشته 153 4-8- همنشین نشدن با کجروان 155 4-8-1-کد گذاری اولیه 155 4-8-2-کد گذاری محوری 170 4-8-2-1- همنشینی 171 4-9- انتخاب کارگزاران شایسته و کاردان 173 4-9-1-کد گذاری اولیه 173 4-9-2-کد گذاری محوری 202 4-9-2-1- ویژگیهای کارگزار و وظایف او 204 4-10- حمایت اجتماعی 205 4-10-1- کد گذاری اولیه 205 4-10-2-کد گذاری محوری 210 4-10-2-1- حمایت عمومی 211 4-10-2-2- حمایت از قربانی کجروی 211 4-11- بازگرداندن کجرو از کجروی (جامعه پذیری مجدد) 213 4-11-1-کد گذاری اولیه 213 4-11-2-کد گذاری محوری 232 4-11-2-1- باز گشت از کجروی 233 4-12- مقبولیت دعوت کننده گان به بازگشت از کجروی 235 4-12-1- کدگذاری اولیه 235 4-12-2- کد گذاری محوری 238 4-21-2-1- مدیون خدا و پیامبر بودن 239 4-12-2-2-محبت خداوند و پیامبر(ص) به انسانها 242 4-12-2-3- مورد اعتماد بودن پیامبر(ص) 244 4-13- پاسخ به بهانه جویی کجروان در ادامه دادن کجروی 245 4-13-1-کد گذاری اولیه 245 4-13-2-کد گذاری محوری 255 4-13-2-2- پاسخ به بهانه جویی کجروان 256 4-14-کنترل ارزشی 257 4-14-1- کد گذاری اولیه 257 4-14-2- کد گذاری محوری 260 4-14-2-1- کنترل ارزشی 260 4-15- کنترل عاطفی 262 4-15-1-کد گذاری اولیه 262 4-15-2- کد گذاری محوری 264 4-15-2-1- محرومیت از دوستی خداوند و مؤمنان 264 4-16- کنترل اقتصادی 266 4-16-1-کد گذاری اولیه 266 4-16-2-کد گذاری محوری 268 4-16-2-1- انجام فعالیتهای عام المنفعه 268 4-16-2-2- الزام به پرداخت جریمه و نابود کردن ابزار کجروی 269 4-17- مجازات فیزیکی (تنبیه بدنی) 270 4-17-1- کدگذاری اولیه 270 4-17-2- کدگذاری محوری 278 4-17-2- 1- سلب حیات: 278 4-17-2- 2-تنبیه بدنی: 280 4-17-2- 3- سلب آزادی: 281 فصل پنجم 284 بحث و نتیجه گیری 284 5-1-انواع کنترل اجتماعی و راهکارهای اجرایی آن 286 5-2- دیدگاه قرآن در بارة مجازات و تنبیه کجروان 289 فهرست منابع 298 کاربرد روش رويش نظريه در عمل (نمونه سورة بقره) 302 مرحله اول و دوم 303 مرحله سوم 307 مرحله چهارم 310 مرحله پنجم 313 مرحله ششم 316 مرحله هفتم 318 مرحله هشتم 323 مرحله نهم 360 مرحله دهم 365 مرحله یازدهم 368 فهرست نمودارها نمودار شمارة 1: حکیمانه بودن هنجارها 87 نمودار شماره2: نظارت خداوند بر کنش های اشخاص 103 نمودار شماره 3: نظارت همگانی 127 نمودار شماره 4: مقبولیت ناظران و حاکمان 141 نمودار شماره 5: تنبیه کجروان 152 نمودار شماره 6: نشان دادن قدرت ناظران و حاکمان بر مجازات 154 نمودار شماره 7: آگاهی از آثار همنشینی با کجروان 172 نمودار شماره 8: انتخاب کارگزاران شایسته و کاردان 204 نمودار شماره 9: حمایت اجتماعی 212 نمودار شماره 10: بازگرداندن کجرو از کجروی بدون مجازات 234 نمودار شماره 11: مقبولیت ناظران و دعوت کننده گان به بازگشت از کجروی 244 نمودار شماره 12: پاسخ به بهانه های کجروان 256 نمودار شماره 13: کنترل اجتماعی ارزشی 261 نمودار شماره 14: کنترل اجتماعی عاطفی 265 نمودار شماره 15: راهکارهای کنترل اقتصادی 269 نمودار شماره 16: راهکارهای کنترل فیزیکی 283 نمودار شماره 17: الگوی نظری کنترل اجتماعی از دیدگاه قرآن 295 نمودار شماره 18: الگوی نظری کنترل اجتماعی قابل استفاده برای نظام جمهوری اسلامی ایران 296 مقدمه جوامع برای تضمین همنوایی اعضای خود با هنجارها و مقابله با کجروی، مجموعه اي از منابع مادي و نمادين و قواعد و اصول معين و داراي ضمانت اجرا در اختيار دارند. دانشمندان علوم اجتماعي نیز فرایند کنترل کجروی را در پرتو فهم علمي اين پديده و شناسايي و پيشبيني راهکارهاي مناسب و کارآمدِ مقابله با آن، می دانند. همجنین بخش مهمي از رسالت دين اسلام، توجه به پديدة كجروي و زدودن آن از صحنة جوامع انساني است؛ بنا بر این، ضرورت دارد كه انديشمندان مسلمان با استفاده از منابع وحیانی(آیات و روایات اهل بیت (علیهم السلام) ) به ارائة نظام مند این دیدگاهها و در نهایت به نظريه پردازي ديني در حوزة علوم اجتماعي همت گمارند. اين تحقيق سعی کرده است تا با شناخت گسترة مفاهیمِ مرتبط با كنترل کجروی در مباحث علوم اجتماعي، با استفاده از روش تحقیق گراندد تئوری (نظریة زمینه ای)، پرسش های مرتبط با موضوع را بر آیات قرآن کریم عرضه كند و با مطالعه تمام قرآن، مجموعه اي نسبتاً جامع الاطراف از آموزه های قرآنی را دربارة کنترل کجروی فراهم آورد. با توجه به محدودیت پایان نامه به لحاظ حجم و زمان ارائه، در این مرحله فقط متن قرآن (نص و ظهور معتبر آیات)، مورد بررسی و کد گذاری قرار گرفت. در موارد استناد به ظهور آیات، به منظور مستقر شدن ظهور اولیه، به برخی از روایات ذیل آیات و دیدگاه تعداد محدودی از مفسران نیز مراجعه شده است. برای تکمیل این دیدگاه و انتساب آن به اسلام در مراحل بعدی با مراجعه به کتابهای تفسیری، روایی، تاریخی، اخلاقی و فقهیِ اسلامی و تکمیل کدهای اخذ شده، می توان به نظریة کنترل اجتماعی کجروی از دیدگاه اسلام، دست یافت. هرچند در بارة تقدم و تأخر راهکارها در قرآن، تصریح نشده است، اما به لحاظ منطقی و ذاتی می توان ترتیبی برای این راهکارها در نظر گرفت. این راهکارها از مرحله هنجارگذاری و نظارت کارآمد، شروع می شوند و تا مرحله مجازات فیزیکی(تنبیه بدنی) ادامه پیدا می کنند. این رساله در پنج فصل تنظیم و ارائه شده است: فصل اول به کلیات بحث، اختصاص دارد؛ فصل دوم به چارچوب مفهومی می پردازد؛ در فصل سوم روش تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل چهارم، یافته های تحقیق مطرح شده اند و در نهایت فصل پنجم به جمع بندی و نتیجه گیری اختصاص یافته است. فصل اول کلیات 1-1- بیان مساله (مشکل چیست؟) انديشمندان علوم اجتماعي، انسان را نيازمند زندگي اجتماعي می دانند. بر همين اساس او را موجودي اجتماعي می دانند؛ هرچند گروهي اين ويژگي را غريزي و ذاتي، و گروهي ديگر آن را اكتسابي مي دانند. اما زندگي در جمع، شرايط و محدوديتهاي خاص خود را دارد. از يك سو، جامعه براي آنكه بتواند انتظام خود را حفظ كند، و به حيات خويش ادامه دهد، ناگزير است پيوسته افراد جديد را با خود همساز ساخته و براي زندگي گروهي آماده كند. وضعيتي كه همنوا شدن افراد با ارزشها و هنجارهاي اجتماعي، نتيجه آن است. تحقق اين همنوايي نیز در پرتو ملتزم بودن افراد به الگوها و هنجارهاي رفتاري ممكن مي شود. بخش عمده اي از اين مهم در قالب يادگيري اين الگوها و هنجارها و تعهد دروني افراد بدانها تحقق مي يابد. از سوي ديگر، شخص احساس مي كند كه مجبور است تا در كنار منافع و مزايايي كه از زندگي اجتماعي به دست مي آورد، پذيراي هزينه هايي باشد كه اين زندگي بر او تحميل مي كند؛ مثلا، نياز به احساس امنيت يا تعلق به گروه، يا نياز به محبت ورزيدن به ديگري و برخوردار از محبت ديگران بودن، وي را ناگزير مي سازد تا از منافع و علائق شخصي خود چشم بپوشد و گاه رفتارهايي را برخلاف آن منافع انجام دهد. در بسياري از موارد هم به سبب حساسيت در برابر تشويقها و تنبيه هايي كه ديگران نسبت به او اِعمال مي كنند، خود را نيازمند آن مي يابد تا انتظارات آنان را هر چه بيشتر و بهتر دريابد. در عين حال براي فزوني بخشيدن به منافع خود در جامعه و دوري از ضررهاي احتمالي، علاقه مند مي شود تا قدرت پيش بيني خود را در برابر واكنشهاي احتمالي آنان افزايش دهد. از همين روست كه افراد براي محفوظ ماندنِ اين قدرت پيش بيني، ضرورت وجود الگوهاي ثابت و پايدارِ رفتار در مناسبات اجتماعي را به شكلي جدي احساس مي كنند؛ و خود و ديگران را هم به ملتزم ماندن به اين الگوها مجبور مي يابند. اين بدان سبب است كه وجود الگوهاي ثابت رفتار، زمينه ساز ثبات انتظارات اجتماعي از هر نقش و همچنين نوع و كيفيت واكنش در برابر انواع كنشهاست. بدين شكل مي توان ديد كه انسان ها، در عمل، معمولاً نقشهاي خود را مطابق با چارچوبها و الگوهاي مورد بحث و همچنين با توجه به انتظاراتي ايفا مي كنند كه ديگر اعضاي اجتماع از آنان دارند؛ و بدين وسيله، از يك سو نظم اجتماعي را سامان داده، و جامعه را ممكن مي نمايند؛ و از سوي ديگر رفتارهاي خويش را در بستر كنش متقابل با يكديگر، پيش بيني پذير مي سازند. در عين حال در اجتماعهاي انساني، زمينه و مجال ناهمنوايي همواره به اندازه زمينة همنوايي با هنجارها و ارزشها فراهم است؛ به گونه اي كه دو مفهوم همنوايي و كجروي، عمدتاً در كنار يكديگر مطرح شده، و غالباً در جمع با يكديگر معنا مي يابد. بدین ترتیب، زندگی کردنِ انسانها در كنار يكديگر و نياز آنان به كنش متقابل در يك محيط، همچنین تضادهاىِ ميانِ منافع فردى را فعليت مى بخشد. افزون بر اين، هنجارها و مقررات اجتماعى، افراد را مقيّد و محدود مى سازد و از آزادى آنان براى دسترسى به آن منافع مى كاهد. در نتيجه، چندان دور از انتظار نيست كه افراد يا گروه هايى براى عملى ساختنِ تمايلات شخصى يا گروهى، منافع شخصىِ ديگران يا مصالح جمعى جامعه را زير پا بگذارند و هنجارهاى اجتماعى را نقض كنند. بنا بر این، نمى توان انكار كرد که همان قدر كه اعضاى جامعه از هنجارها پيروى مى كنند، به همان ميزان هم سرپيچى از قواعد اجتماعى وجود دارد و اين واقعيت، همه جا يكسان است. هرچند بيشتر مردم، بسيارى اوقات با هنجارهاى اجتماعى همنوايند، اما انديشمندان اجتماعى همواره تأكيد دارند كه تصوير واقعى و كامل از يك جامعه انسانى، هم در برگيرنده همنوايى با مقررات رفتار اجتماعى و هم نمايشگر شكلهاى مختلفِ هنجارشكنى است. يك کنش، با اين استدلال كجروى قلمداد مى شود كه مى توان آن را نوعى مخالفت با هنجارهاى يك جمع به حساب آورد. مفهومى كه به تعبير كلى مى توان آن را هنجارشكنى ، در معناى عام كلمه، ناميد. به همین سبب اندیشمندان هر جامعه به دنبال راهی برای کنترل کجروی در جوامع خود هستند؛ تا آنجا که از دیدگاه آنان، مقصود و مطلوب نهایی از تمامى مباحثى كه پيرامون کنش های نابهنجار و مخالف با اصول و موازين شكل گرفته است، کنترل کجروی است. اينكه بدانيم كجروى چيست، كجرو كيست، و به چه دليل مرتكب كجروى شده و مى شود، همه بدان سبب است كه ابزارى مناسب و كارآمد را به شيوه اى متناسب و مؤثر، براى مقابله با وقوع اين پديده در جوامع انسانى به كار بگيريم؛ هر چه علل كجروى و جوانبِ ابعاد آن بهتر شناخته شود، امكان پيش بينى دقيق تر موارد و ابعاد وقوع اين پديده در جامعه و در نتيجه، امكان برنامه ريزى مناسب در جهت مقابله با آن و گاه درمان كجروى آسان تر خواهد بود. در هر حال، اين نكته به تازگى و در خلال دهه های أخير، اهميت و جلوه خاص خود را يافته است. آن هم بدين سبب كه در اين دوره، جامعه شناسان كانون توجه خويش را از مطالعه و بررسى پديده كجروى و كجروان ، به فرآيندهاى كنترل اجتماعى و مباحث پيرامون آن معطوف ساخته اند. به همین سبب، این اندیشمندان، سياستهاى اجتماعىِ برخورد با جرم و كجروى را در سطوح مختلف سياستگذارى و ايجاد نهادها و ابزارها و راه حلهاى اجرايى آن، مورد بررسی قرار داده اند. در جامعة اسلامی ایران نیز شيوع تأملبرانگيز کنش های كجروانه در گونههای متفاوت، عواطف مردم را جريحهدار کرده و موضوعِ صيانت از كيان ديني جامعه و ارزشهاي حاكم بر آن را به يك مسئله اجتماعي و اولويتي فوري و فوتي تبدیل كرده است. از طرف ديگر، به لحاظ نظري، تا کنون نظریة کنترل اجتماعی کجروی بر اساس نگاه جامع به منابع اسلامی (آیات و روایات) ارائه نشده است. علاوه بر این، برای مقایسه نظریة اسلامی با نظريههايِ ارائه شده دربارة کنترل کجروی در علوم اجتماعی و تعیین موارد انطباق و همخوانی این نظریهها با دیدگاه اسلامی، به استخراج آموزههای دینی و ارائة آن در قالب نظریهای منسجم، نیاز است. بنابراین، در فرايند مقابله با پديده هاي كجروانه، نيازي جدي به راه حلهاي اسلامي و حضور كاربردي اين راه حلها احساس مي شود. زیرا می دانیم: يكي از رسالتهاي دين مبين اسلام، هدايت فردي و جمعي انسانها به سرمنزل سعادت دنيوي و اخروي است؛ و دور نگاه داشتن افراد و اجتماعات بشري از کجروی ها يكي از این رسالتها است. همچنین اسلام، ضمن احترام گذاشتن به دستاوردهای علمی بشری که بر اساس تجربه و عقلانیت، حاصل شده است، معارف حاصل از وحی را به عنوان مهم ترین معارف خود به دو منبع قبلی افزوده است. پس، بي ترديد، اسلام، نگاهي عميق و عالمانه به کجروی ها و علل آنها دارد؛ و راه حلهايي كاربردي براي پيشگيري و كنترل آنها ارائه كرده است. راه حلهايي كه در گذشته، انسانهای جوامعی مانند اعراب جاهلي را از جهل، کشتار، غارت و کشتن فرزندان دختر و ... نجات داده اند؛ و به عقیدة ما در زمان حاضر نيز از كارآمدي هاي لازم و حتي نوآوري هاي شايان توجهي برخوردارند. بنا بر این، استخراج این راه حل ها و ارائه آن با بیانی منسجم و نشان دادن کارآمدی آن در مقایسه با سایر دیدگاهها، می تواند بالاترین دلیل بر این ادعا باشد. موضوعی که نگارنده در این تحقیق به دنبال اثبات آن می باشد. هر چند این دیدگاهها و روش ها در متون اسلامی به وفور یافت می شوند و در برخی از آثار علمای اخلاق می توان مواردی از آن را یافت، ولی استخراج همه جانبه و منسجم آنها و ارائه آن به صورت یک دیدگاه استدلالی و قابل دفاع، تاکنون انجام نشده است؛ و همین امر ما را با یک مسألة نظری و متعاقباً با یک مسألة اجتماعی، مواجه ساخته است. استخراج همه جانبه اين ديدگاهها و روش ها و ارائه آن، سبب مي شود، دست اندركاران اجرایی کشور با شناخت اين موارد، در مقام اجرا از آنها استفاده كنند؛ علاوه بر این، آگاهی دست اندركاران ديني اين حوزه از همخوانی و عدم تنافی دست آوردهاي علوم انساني با دیدگاه اسلامی، سبب می شود اهتمام بيشتري به حمایت از اجراي راهكارهای ارائه شده در علوم اجتماعی داشته باشند. از آنجا که تحقیق در تمام متون اسلامی نیازمند پژوهشی جامع و گسترده می باشد، در این پژوهش به اقتضای پایان نامه بودن آن، به استخراج این راهکارها از دیدگاه قرآن بسنده شده است. بنابراین، مساله نظری تحقیقِ حاضر شناخت راهکارهای كنترل کجروی از دیدگاه آموزه های قرآن است. 1-2- ضرورت انجام تحقیق همان طور که در بیان مسأله آمد، شيوع تأملبرانگيز رفتارهاي كجروانه در گونههای متفاوت، عواطف جامعه اسلامي ايران را جريحهدار کرده و موضوعِ صيانت از كيان ديني جامعه و ارزشهاي حاكم بر آن را به يك مسئله اجتماعي و اولويتي فوري و فوتي تبدیل كرده است. از طرف ديگر، به لحاظ نظري، نظریة کنترل اجتماعی کجروی بر اساس نگاه جامع به منابع اسلامی (آیات و روایات) ارائه نشده است. علاوه بر این، برای مقایسه نظریة اسلامی با نظريههايِ ارائه شده دربارة کنترل کجروی و تعیین موارد انطباق و همخوانی این نظریهها با دیدگاه اسلامی، به استخراج آموزههای دینی و ارائة آن در قالب نظریهای منسجم نیاز است. به بیان دیگر، هر چند در متون اسلامی، آموزشها و راه حل هایی مؤثر برای حل مسألة یاد شده وجود دارد، ولی متأسفانه استخراج همه جانبه و منسجم آنها و ارائه آن به صورت یک دیدگاه استدلالی و قابل دفاع، تاکنون انجام نشده است. و همین امر ما را با یک مسأله نظری و متعاقباً با یک مسأله اجتماعی، مواجه ساخته است. و آن را به یک ضرورت پژوهشی تبدیل کرده است. (به عبارت خلاصه: 1. مسأله ای وجود دارد؛ 2. حل این مسأله منوط به پژوهش است؛ 3. در این باره، پژوهشی صورت نگرفته است؛ 4. پس انجام یافتن این پژوهش ضروری است). 1-3- اهداف هدف اصلي اين تحقيق، استخراج و تنظيم آموزه هاي قرآن دربارة راهکارهای كنترل کجروی است. همچنین در كنار هدف اصلي، اهداف كلان دیگر نيز در نظر گرفته شده است: 1. زمينه سازي برای تدوين نظریة كنترل اجتماعي اسلامي؛ 2. ارائه راهكارهاي عملي كنترل جرم و كجروي به مسئولان نظام جمهوري اسلامي ايران. 1-4-پرسش های تحقیق اين اثر، محصولِ يک پژوهش میان رشته ای در دو حوزه علوم اسلامي و اجتماعي است. اين پژوهش کوشيده است پاسخهاي قرآن کريم را به پرسشهایي در بارة راهکارهای کنترل کجروی پيدا کند و به زبان جامعه شناسی عرضه کند. اين پرسشها به شرح زيرند: الف. پرسش اصلی: پرسش اصلی تحقیق، عبارت است از: ديدگاه اجتماعي قابل انتساب به آموزه های قرآن دربارة راهکارهای کنترل کجروی چیست؟ ب. پرسش های فرعی: پرسشهای فرعی تحقیق نیز عبارت است از: 1. انواع کنترل اجتماعی و راهکارهای اجرایی آنها از دیدگاه آموزه های قرآن، کدام است؟ 2. دیدگاه آموزه های قرآن دربارة مجازات و تنبیه کجروان، چیست؟ 1-5- مفروضات پژوهش تحقیق حاضر از منظری نظری است و از حیثی اکتشافی و بر اساس تقسیمی دیگر، اسنادی است. 1. مهم ترین مفروض در این پژوهش اسنادی، اکتشافی، نظری، این است که در متون اسلامی، گزاره های فراوانی در باره راههای کنترل کجروی ها در سطح فردی و سازمان اجتماعی وجود دارد که با مراجعة روشمند به این متون، قابل استخراج و ارائه است. 2. مفروض دیگر آن است که: گزاره های یاد شده در باطن خود از یک نظم نظری منسجم برخوردارند که در صورت نائل آمدن پژوهشگر به آن، به خوبی قابل دفاع خواهد بود. یاد آوری می شود، پژوهش حاضر در صدد آزمون فرضیه ای نیست تا فرضیات مورد نظر را در آغاز راه معرفی کند. 1-6 – روش تحقیق با توجه به نوع مباحث كه در دو حوزة متفاوت علوم اجتماعي و علوم اسلامي ريشه دارند، روشهاي اين تحقيق در مباحث علوم اجتماعي و علوم اسلامي متفاوت خواهد بود. روش ما در این تحقیق در چارچوب روش های کیفی خواهد بود؛ و از آن میان به روش رویش نظریه توجه خواهیم داشت. در این روش می توان دو گام اصلی را از هم تفکیک کرد: 1. گام تعیین موضوع و جمع آوری داده ها. 2. گام تنظیم داده ها و استخراج یافته ها. در مرحله ابتدایی تحقیق، در پژوهش حاضر، در صدد آن بودیم که خداوند(گوینده قرآن) و پیامبر و امامان معصوم به منزلة مشاهده شوندگان و مصاحبه شوندگان، در نظر گرفته شوند که با آنان در بارة راهکارهای کنترل کجروی گفتگو خواهد شد. در گام جمع آوری داده ها نیز در صدد آن بودیم که به روش فقها و مفسرین عمل کنیم و قول و فعل و تقریر معصومان را مورد برسی قرار دهیم و از این طریق، داده ها، فراهم آیند؛ اما با توجه به گستردگی مباحث مطرح شده در این موضوع و اختصاص آیات زیادی از قرآن کریم به آن، در این تحقیق، فقط به آموزه های قرآن کریم در بارة کنترل کجروی پرداخته شده است. به این شکل که هر یک از آیات قران به منزلة یک مصاحبه تلقی شد و پس از عرضة پرسش های تحقیق به مجموع قرآن، آیات مرتبط با موضوع به منظور بدست آوردن پاسخی مناسب، انتخاب شدند. در جمع آوری داده ها از روش مفسران استفاده شد و بدین منظور از نص آیات و ظهور مستقر و مورد تأیید برخی مفسران استفاده شده است. و در گام تنظیم داده ها و استخراج یافته ها، تکنیک های بسط یافته در روش رویش نظریه به کار گرفته شده است و به عنوان یک نوآوری در گام اخیر، به اقتضائات فرایندی بودن امر توجه شد. در فصل سوم به تفصیل به روش تحقیق این پژوهش و مراحل اجرایی آن و اعتبار سنجی داده ها، اشاره خواهد شد. 1-7- مشکلات پژوهش یکی از مشکلات این تحقیق، بین رشته ای بودن موضوع پژوهش (کنترل اجتماعی کجروی) و ارتباط آن از یک طرف به مباحث جامعه شناسی، روانشناسی و حقوق و از طرف دیگر به مباحث قرآنی و نیاز به استخراج گزاره های قرآنی در این باره؛ مشکل دیگر، انتخاب روش تحقیق مناسب و قابل قبول برای عالمان علوم انسانی و همچنین عالمان دینی و مفسران قرآن، بود؛ زیرا از یک طرف برای اینکه موضوعی جامعه شناختی تلقی شود، باید روشِ تحقیقِ انتخاب شده از روش های تحقیقِ مرسوم و قابل قبول این رشته باشد و از طرف دیگر برای اینکه مطلبی به قرآن نسبت داده شود باید روش های مقبولِ فهم متن قرآن و روش های تفسیری مقبول مد نظر قرار گیرد. مشکل دیگر نیز در جمع آوری داده ها و چگونگی نظام دادن به آنها بود. کد گذاری بیش از 1500 آیه و تجزیه و تحلیل کردن آنها، نیازمند برنامة نرم افزاری مناسب برای تسریع در تحقیق بود. مشکل دیگر، اعتبار سنجی نتایج تحقیق بود که بر اساس روش انتخاب شده، هم از نظر جامعه شناسان و هم عالمان دینی باید مقبولیت مورد نظر را داشته باشد. برای رفع مشکل کد گذاری داده و تسریع در انواع کد گذاری از نرم افزار ماکس کیودا استفاده شد. روش تحقیقِ مناسب برای پژوهش نیز با راهنمایی استاد راهنما، روش گراندد تئوری تشخیص داده شد. و در مرحله جمع آوری داده ها، آیات مرتبط با استفاده از ترجمه های قرآن از آقایان ناصر مکارم شیرازی(دام عزه) و محمد مهدی فولادوند(ره)، انتخاب شدند. در مرحلة کد گذاری اولیه، از متن این دو ترجمه، استفاده شد؛ برای اعتبار داده ها و تأیید برداشت ها از این دو ترجمه و اصلاح موارد احتمالی، در نهایت به ترجمه های قرآن از آقایان سیدجلال الدین مجتبوی(ره)، سید علی موسوی گرمارودی(دام عزه) و محمد علی رضایی اصفهانی(دام عزه) و همکاران و برخی تفاسیر، مراجعه شد. بدین شکل که کد گذاری اولیه بر اساس نص آیات، انجام گرفت و در مواردی که به ظهور آیات، استناد شده بود، سعی شد برای استقرار ظهورِ برداشت شده، در مواردی به تفسیر المیزان، مجمع البیان و تفسیر نمونه، و تفسیر تک جلدی مهر، مراجعه شود. علاوه بر این، با توجه به نوع روش تحقیق که در آن، تمام آیات مرتبط با یک موضوع کنار هم قرار می گیرند، با استفاده از مجموع آیات مرتبط با موضوع، سعی شد، ظهور مستقر با توجه به معانی سایر آیات مرتبط، بدست آورده شود. همچنین برخی از قسمت های تحقیق در اختیار کارشناسان قرار گرفت و از نظرات و پیشنهادات آنان نیز استفاده شد. در فصل روش تحقیق این موارد به تفصیل توضیح داده خواهد شد. 1-8- پیشینه همان طور که گفته شد در این موضوع خاص و با این نگرش از دیدگاه قرآن (با توجه به تمام آیات قرآن)، تحقیقی صورت نگرفته است. هر چند آثاری هم خانواده با این موضوع را می توان به عنوان پیشینة این تحقیق به شرح زیر، معرفی کرد: 1. کتاب همنشینی و کجروی : (نگاهی به دیدگاههای اسلامی و یافته های اجتماعی) نوشته علی سلیمی، محمود ابوترابی و محمد داوری(1388): اين کتاب برآن است که با تکيه بر ديدگاههاي موجود در قرآن کريم و احادیث اهلبيت عليهمالسلام، الگوي نظري اجتماعي را دربارة آثاري که همنشينان و همنشينيها ميتوانند در سوق دادن افراد به جرم و کجروي داشته باشند، و راهکارهای کنترلی آن، ارائه دهد. براي رسيدن بدين هدف، مسائلي را که ساترلند و ادامهدهندگان راه او در اين باره طرح کردهاند، در قالب پرسشهايي بر قرآن، متون حديثي و آثار محققاني که اين منابع را تفسير نمودهاند، عرضه کرده است. همچنين کوشيده است تا پاسخها را با جستجويي عميق به دست آورد. و در نهایت، موارد همخوانی این نظریه با دیدگاه اسلامی و موارد اختصاصی دیدگاه اسلامی، مشخص شده است. 2. کتاب جامعه شناسی کجروی نوشته علی سلیمی و محمد داوری(1385): این کتاب به مباحث جامعه شناختی در بارة کجروی می پردازد؛ این تحقیق نظریه های مربوط به تبیین کجروی و کنترل اجتماعی و راهکارهای کنترل اجتماعی را از دیدگاه علوم اجتماعی به تفصیل بیان کرده است. 3. کتاب مفاهیم اجتماعی در قرآن مجید نوشتة محمد باقر آخوندی و علی نقی ایازی(1389) در سه جلد: این کتاب بر اساس تفسیر راهنما، مفاهیم اجتماعی در قرآن را استخراج و ذیل هر یک از آیات قرار داده است. در کد گذاری اولیه به ویژه مباحث مربوط به امر به معروف و نهی از منکر و نیز مباحث مربوط به خانواده از کدگذاری های این اثر، استفاده شده است. 4. پایان نامه تحليل محتواي آيات قرآن و روايات معصومين عليهمالسلام ناظر به محورهاي تبيينهاي گزينش عقلاني نوشته ابراهیم عباس پور(1390). در این پژوهش با استفاده از آیات و روایات، تحليلهاي اسلامي دربارة مقوله هاي کنترلي را در سه عنوان اصلی پيشگيري موقعيتي، مجازات و طرد، مطرح کرده است. در بارة پیشگیری موقعیتی نیز محورهای زیر را از دیدگاه آیات و روایات مد نظر قرار داده است: الف. راهکارهاي بزهکارمحور( نظارت فراگير؛ شناساندن خطرات و تحريم مقدمات جرم؛ نظارت عمومي؛ به کارگيري کنترلهاي دروني موقعيتي؛ ب. راهکارهاي بزهديده محور(آموزش بزهديدگان؛ شناساندن مجرمان و شيوه هاي عملکرد آنان؛ فرهنگ سازي رفتارهاي پرهيزگرانه؛ کاهش آسيب پذيري آماجها)؛ ج. راهکارهاي موقعيت محور( کنترل مکانهاي مناسب براي ارتکاب کجروي؛ از بين بردن آلات و اسباب جرم). 5. پایان نامه تحليل محتواي آيات قرآن و روايات معصومان عليهمالسلام ناظر به محورهاي تبيينهاي بزهديده شناختي کجروي نوشته عبدالهادی صالحی زاده(1390). در این تحقیق به تبیین های بزهدیده شناختی و عناصر آن از دیدگاه جامعه شناختی توجه شده است و ديدگاه قرآن کريم و روايات پيرامون محورهاي کنترلي بزهديده شناختي به شرح زیر بیان شده است: حفاظت از آماج های کجروی؛ نظارت و کنترل مجرمين؛ حمايت از بزهديدگان خاص( کودکان و زنان)؛ کنترلهاي دروني؛ راهکارهای ساختاری مبارزه با فقر و محروميت. 6. پایان نامه بررسي انتقادي رويکردهاي پديدارشناختي کجروي بر اساس قرآن و روايات نوشته روح الله هژبری(1390). در این پایان نامه پس از بیان نظریه های کجروی مانند خنثی سازی، همنشینی افتراقی و نظریه های یادگیری؛ راهکارهای کنترلی این دیدگاه را به شرح زیر بیان کرده اند: توجيه ناپذير کردن کجروي؛ تقويت نياز همنوايي؛ عدم مداخله؛ تقويت پيوندهاي اجتماعي راست روانه؛ تقويت باورها و ارزشها؛ ايجاد يا از بين بردن تعارض شناختي؛ کنترل ارزشي. در باب دیدگاههای اسلامی نیز به مباحثی از قبیل نگرش فرد؛ سرگردانی؛ شفاف نبودن ارزشها و هنجارها؛ محدود بودن فرصتها، اشاره شده است. 7. پایان نامه تحليل محتواي آيات قرآن و روايات شيعه ناظر به مقولات تبييني وکنترلي بر گرفته از رويکرد جامعه شناختي کنترل نوشته علی رضا حسن زاده(1390). در این تحقیق به موارد زیر و آثار کنترلی آنان از دیدگاه جامعه شناختی و قرآن و روایات اشاره شده است: اثر پيوندهاي اجتماعي در رفتار؛ اثر وابستگي هاي اجتماعي در شکل دادن به رفتار؛ اثر درگيري هاي اجتماعي در شکل دادن به رفتار؛ اثر باورها در شکل دادن به رفتار؛ اثرجامعه پذيري در شکل دادن به رفتار؛ اثر خودپنداره در شکل دادن به رفتار؛ اثرخويشتن داري در شکل دادن به رفتار و بازدارندگي مجازات. 8. کتاب آراى دانشمندان مسلمان در تعليم و تربيت و مبانى آن، ج5، (فیض کاشانی) نوشته محمد بهشتی (1387). در این کتاب با استفاده از دیدگاههای فیض مباحث اخلاقی مربوط به کنترل کجروی به ویژه در حیطة فردی مورد توجه قرار گرفته است. 9. کتاب مراحل سه گانة پیشگیری از جرم در آموزه های قرآنی، نوشتة قدرت الله خسروشاهی(1393). این کتاب پس از تعیین چارچوب نظری بر اساس مراحل سه گانة پیشگیری از دیدگاه جرم شناسی (پیشگیری اولیة فردمحور و جامعه محور، پیشگیری ثانوی از جرم و پیشگیری ثالث از جرم)، به این مراحل از دیدگاه آموزه های قرآنی می پردازد. 10.کتاب بهداشت روانى با نگرش به منابع اسلامى نوشته محمد رضا سالاری فر و همکاران(1389). این کتاب ضمن پرداختن به عوامل مؤثر در بهداشت روانی و تنظیم رفتار اجتماعی، برخی موارد کنترلی مؤثر در کنترل اجتماعی به ویژه مباحث مربوط به انواع نیازهای انسان را از دیدگاه اسلامی و روانشناسی مورد بررسی قرار داده است. 11. کتاب درآمدی بر روانشناسی تنظیم رفتار با رویکرد اسلامی نوشته محمد صادق شجاعی(1388). 12. کتاب روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی نوشته مسعود آذربایجانی و همکاران (1390). 13. کتاب طبقه بندی مفاهیم جامعه شناختی از دیدگاه قرآن نوشتة محمد باقر آخوندی(منتشر نشده). 14. مقاله نهاد حسبه در منابع فقه شیعه نوشته سف الله سرامی، مجله نامه مفید، ش 2، (1374). 15. مقاله امر به معروف و نهی از منکر و سیاست جنایی نوشته محمد علی حاجی ده آبادی، مجله فقه و حقوق، ش 1، (تابستان 1383). 16. مقاله پیشگیری وضعی از نگاه آموزه های اسلام نوشته سید محمود میرخلیلی، مجله فقه و حقوق، ش 1، (تابستان 1383). 17. مقاله تفسیر آیه محاربه و احکام فقهی آن نوشته نعمت الله صالحی نجف آبادی، مجله نامه مفید، ش 9، (بهار 1376). 18. مقاله جایگزینهای مجازات زندان و نهاد تعزیر نوشتة علیرضا محولاتی، مجله نامه مفید، (مرداد و شهریور 1382). 19. مقالة نظام هنجاری در سیاست جنایی اسلام نوشته سید محمد حسینی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش 51، (بهار 1380). 20. مقالة شرایط و موانع نظارت نوشتة سید صمصام الدین قوامی، مجله حکومت اسلامی، ش 33، (پاییز 1383). 21. مقاله لايحه قانون مجازات اسلامي در پرتو اصول بنيادي حقوق كيفري نوشته مهرداد رايجيان، فصلنامه حقوق و مصلحت، س1، ش2 (1388). 22. مقاله الگويي از خودکنترلي در فرهنگ اسلامي نوشته حمید زارع، فصلنامة حوزه و دانشگاه، ش 45(1384). 23. مقاله جستجوي درونمايه هاي يک نظرية اجتماعي کجروي بر اساس آموزه هاي قرآني ، نوشته علی سلیمی، مجلة دانشکدة ادبيات و علوم انسانيدانشگاه تربيت معلّم (ويژه نامة علوم اجتماعي 3)، ش 56ـ57 (1386). 24. پایان نامه پيشگيري از جرم در آموزه هاي قرآن ، نوشته قدرت الله خسروشاهي، رسالة دكتري حقوق جزا و جرم شناسي، دانشكده علوم انساني دانشگاه تربيت مدرس(1386). 25. مقاله بررسي تحليلي تنبيه از منظر روايي، فقهي و روان شناسي ، نوشته سید جواد حسني، معرفت، ش33 (1379). 26. مقاله پيشگيري از جرم در پيشينة تفکر اسلامي ، نوشته غلامرضا جمشيديها و علي سليمي، (مجموعه مقالات نخستين همايش ملي پيشگيري ازجرم)، تهران: دفتر تحقيقات کاربردي پليس پيشگيري (1387) 27. مقاله تحليل مديريت پيشگيري از جرم به منظور ترسيم الگويي مطلوب براي آن نوشته علی افراسيابي، فصلنامه حقوق و مصلحت، ش4، (پاييز1388). دریافت فایل جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید |